Witteboomstraat

Alfenman

Nadat de (Franse) graven van Vlaanderen omstreeks het jaar 1056 in het bezit

waren gekomen van Rijks-Vlaanderen (+/- Land van Aalst), eigenden ze zich ook

een aantal bruggenhoofden op de rechteroever van de Dender toe. Daardoor werden

Liedekerke, Borchtlombeek én Teralfene (toen nog nauwelijks bevolkt) voor vele

eeuwen oostelijke grensdorpen van het graafschap Vlaanderen. Net als Erembodegem

dat aan beide zijden van de Dender lag. Hekelgem en Essene daarentegen bleven

bij het graafschap Leuven, dat later zou uitgroeien tot het hertogdom Brabant.

Deze machtsuitbreiding van het graafschap Vlaanderen naar het oosten is niet

zonder slag of stoot gegaan. Op verschillende plaatsen langs die nieuwe grens

werden versterkte burchten gebouwd om het nieuwe gebied te verdedigen. Zo stond

er in Teralfene in de middeleeuwen ook een omwaterde burcht ter hoogte van Ter

Elst van waaruit ridders, die leenman waren van de graaf van Vlaanderen, de

grens met Brabant konden bewaakten.

Aan de andere kant van de grens kreeg de abdij van Affligem vanaf haar prille

begin (1062) een belangrijke functie toebedeeld, namelijk het stoppen van de

Graven van Vlaanderen in hun gebiedsuitbreiding. De abdij was in de eerste

plaats bedoeld als een religieus grensoverschrijdend bolwerk. Maar als huisabdij

van de hertogen van Brabant én precies gevestigd op de grens met Vlaanderen, mag

de politiek-militaire rol die ze de eerste eeuwen van haar bestaan gespeeld

heeft niet onderschat worden.

Het valt op dat de historische noordgrens van Teralfene de natuurlijke heuvelkam

(Schettenberg) volgt die strategisch-militair voor beide zijden zeker nog van

belang is geweest ten tijde van de oorlogen tussen Vlaanderen en Brabant (14de

eeuw). Heuvels vervulden wel vaker een rol als verdedigbare grens. Zo liep wat

verderop die (staats-) grens bijvoorbeeld pal over de Boekhoutberg. Te Teralfene

is het misschien meer dan toeval dat de Bremtstraat precies aan die historische

grens Vlaanderen-Brabant ligt. De Bremt is hier immers een oude plaatsnaam die

reeds vernoemd werd in de 14de eeuw en verwijst naar de aanwezigheid van

braamstruiken. Ook elders in Vlaanderen verwijzen toponiemen wel eens naar het

feit dat belangrijke grenzen in het verleden afgebakend (of geaccentueerd)

werden met stekelige en doornige struiken, aangezien deze blijkbaar een zekere

fysieke én psychologische bescherming boden.

Nog iets: uit de zeldzame oude kaarten die enigzins gedetailleerd zijn (oa.

Horenbault, 1596) blijkt dat het Hertogdom Brabant slechts op twee plaatsen

rechtstreeks grensde aan de Dender. In de middeleeuwen hadden rivieren zowat

hetzelfde belang als autowegen vandaag. Naast een oeverstrook bij Meerbeke

(tegen Ninove) reikte het hertogdom Brabant enkel nog tot aan de Dender ter

hoogte van Hekelgem via een soort corridor (Kortenbos) die Teralfene zelfs van

haar moederdorp Erembodegem scheidde. Concreet liep deze smalle uitloper van

Brabants grondgebied vanaf Ten Bos door naar het zuidwesten om in een smalle

strook tussen de Witteboomstraat en De Kavee uit te komen aan de Dender. Deze

situatie was kennelijk al vroeg zo, vrijwel zeker al ca.1250, vermoedelijk zelfs

reeds vanaf de 11de eeuw, al is het ook mogelijk dat deze bosrijke grensstrook

aanvankelijk betwist gebied is geweest. Precies aan dit korte stukje Brabantse

Denderoever van amper 500 meter lang bevond er zich van oudsher een

aanlegplaats. Marcel Daelman (VVF-Aalst) omschrijft het zelfs als een

"privé-haventje van de abdij van Affligem". Dit gegeven wekt het vermoeden dat

de Brabantse corridor er niet toevallig is gekomen. Wellicht heeft de abdij van

Affligem al vroeg gelobbyd bij de hertogen van Brabant om deze toegang tot de

Dender te bekomen of minstens te kunnen behouden. Dergelijke verzekerde toegang

tot de Dender via het eigen grondgebied bleek immers geen overbodige luxe te

zijn ten tijde van de rivaliteiten en oorlogen (1333 & 1356) tussen Vlaanderen

en Brabant. Een zeer gelijkaardige Brabantse corridor naar de steenovens aan de

Schelde te Sint-Amands zou al van het eind van 11de eeuw dateren en vinden we

ook op de oude kaarten terug...

De abdij kende vrij snel na haar inwijding in 1086 een grote expansie en een

ongekende uitstraling in de 12de en de 13de eeuw. Ze bouwde in de ruime omgeving

grote hoeves en wind-en watermolens. Ze exploiteerde daartoe met succes een

reeks zandsteengroeven te Doment en Kravaalbos (Meldert). Ook de oude

'Duivelsputten' op de Boekhoutberg waren in feite gewezen zandsteengroeven. Het

zandsteen werd oa. gebruikt voor de bouw van vele kerken, zelfs tot in het

buitenland. Marcel Daelman sugereert dat er naast het plaatselijk ontgonnen

zandsteen ook hardsteen nodig was en dat dit hardsteen uit Wallonië op platte

schuiten via de Dender kon worden aangevoerd tot aan de aanlegplaats ter hoogte

van Kortenbos. Is de Witteboomstraat één van toegangswegen geweest tot deze

loskade ? Wie zal het zeggen ? Er is ook nog lange tijd een voorde (of

doorwaadbare plaats) geweest op die plek aan de Dender. Zowel de Witteboomstraat

als de Achterdaalstraat liepen daarheen.

Historici zijn het er in elk geval over eens dat er in de 11de eeuw een relatief

grote Waalse immigratie is geweest naar de tot dan toe nog schaarsbevolkte

streek van Hekelgem, Meldert en Asse. Deze Waalse kolonisten werden ondermeer

ingeschakeld als ervaren steenkappers in deze nieuwe florerende nijverheid. De

kolonisatie moet toen zelfs zulke impact gehad hebben dat er tegenwoordig nog

heel wat Romaanse toponiemen in de streek (bvb, Mazits, Morette, Doment,

Kravaal) aan kunnen worden toegeschreven. Daartussen ook opmerkelijk de

plaatsnaam (De) Kavee trouwens..

Echter, reeds in 1456 koos de abdij van Affligem voor een andere "haven" aan de

Dender, namelijk de 'Affligemse werf' te Herdersem, van waaruit de producten uit

de rijke steengroeven konden verspreid worden. Herdersem lag welliswaar in het

graafschap Vlaanderen maar omstreeks 1456 was de oorlogsdreiging en rivaliteit

tussen Vlaanderen en Brabant al geruime tijd voorbij, dus dat speelde geen rol

meer. Er was meer en meer eenheid aan het groeien in onze streken nadat het

hertogdom Brabant ook in Bourgondische handen was gekomen. Herdersem was

eveneens niet al te ver afgelegen van de voornaamste steengroeven (rondom

Meldert) én het had wellicht betere (lees: mindere steile) toegangswegen dan het

geval moet geweest zijn bij het "haventje" ter hoogte van Kortenbos-Kavee. Dat

laatste moest dus aan belang inboeten .. en is uiteindelijk in de vergetelheid

geraakt.

Maar deze smalle Brabantse corridor verdween eigenlijk pas voorgoed met de

Franse annexatie in 1795. Teralfene en Liedekerke werden toen immers

overgeheveld naar het Dijle-departement, de facto Brabant dus. De

Witteboomstraat was niet langer een grenswegje. Van oudsher werden grenzen

geaccentueerd met een rij knotwilgen, zo was dat ook tussen Teralfene en

Hekelgem, de zogenaamde "Paelwilghen". De Alfenman maakt zich dus sterk dat de

benaming Witteboomstraat afgeleid is van Wilgheboomstraat. Het baantje is nu uit

de vergetelheid gehaald. Terecht, want het had historisch allicht wat meer

belang dan nu, als grensweg en vermoedelijk ooit ook als toegangsweg van de

abdij naar de loskade én voorde op de Dender..

bronnen:

- http://toerismeaffligem.be/?menu=artikels&submenu=geschiedenis ; ivm

geschiedenis van de abdij van Affligem

- Affligem, roem van ons land; Dom Albertus van Roy (Davdsfonds Leuven), 1953,

blz 28-29; ivm met Waalse kolonisatie in Hekelgem en omgeving.

- http://www.kerkembodegem.be/algemeen/gebouwen/stamanduskapel.html : Marcel

Daelman (VVF Aals), de geschiedenis van de kapel en van Sint Amandus

- Teralfene tussen Alfnam en Affligem, 1985. P. Van Liedekerke, blz 24

- www.heemkringopwijk.be ivm de steengroeven van de abdij van Affligem én de

Affligemse werf te Herdersem

- Jaarboek 1986 Heemkundige kring Affligem blz 44-52 ivm abdijhoeven te Affligem

- http://www.landvanaalst.tk/ ; Horenbault-kaart van het land van Aalst uit 1596

- http://www.zandstad.nl/site/entry.php?id=386442163 : kaart Hertogdom Brabant

circa 1250

- http://www.puurs.be/file_uploads/2755.txt +

http://www.kvns.be/de-steenovens-historiek/ ivm een gelijkaardige middeleeuwse

corridor van Brabant naar de Schelde (Steenovens bij Sint Amands)